Wady oświadczenia woli uznania dziecka.

– uwagi do odpowiedzi Łukasza Majchrzaka

Odpowiedź prawnika:

Przy wyjaśnianiu pojęcia wady oświadczenia woli uznania dziecka, użytego przez ustawodawcę w art. 80 par. 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, należy postępować bardzo ostrożnie. Co prawda ustawodawca odwołuje się do wad oświadczenia woli, a te są uregulowane w części ogólnej Kodeksu cywilnego (art. 82-88 KC), jednakże należy pamiętać, że po pierwsze mamy tu do czynienia z czynnością jednostronną (zgoda matki wymagana przez art. 77 KRiO jest także czynnością jednostronną a nie elementem umowy – por. J. Winiarz, J. Gajda, Prawo rodzinne, Warszawa 1999, str. 177 i nast.), po drugie przepisy regulujące uznanie dziecka dotyczą stosunków rodzinnoprawnych (a co za tym idzie – niemajątkowych) zaś przepisy KC w większości regulują stosunki majątkowe, a po trzecie przy interpretowaniu przepisów KRiO należy zawsze kierować się dobrem dziecka. Dlatego też trafnie Sąd Najwyższy w wyroku (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 1999, II CKN 1037/99, publ. Prokuratura i Prawo 2000/4) orzekł, że: (…) do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli, którego przedmiotem jest uznanie dziecka, mają w zasadzie zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego o wadach oświadczenia woli (art. 82-87 KC), ale tylko w zasadzie i tylko odpowiednio. Warto zauważyć, że Sąd Najwyższy odniósł się do przepisów art. 82-87 Kodeksu cywilnego, zaś ja wspominałem o art. 82-88. Otóż, ja przywołałem wszystkie artykuły KC odnoszące się do wad oświadczenia woli (wszystkie oprócz przepisów umieszczonaych w Księdze trzeciej KC, a odnoszących się do specyficznej wady oświadczenia woli, jaką jest wyzysk – jak trafnie zauważył Łukasz Majchrzak), zaś Sąd Najwyższy pominął w swoim wywodzie przepisy art. 88 KC, które regulują sposób i termin uchylenia się od skutków błędu i groźby, a które to przepisy są wyłączone z mocy art. 80-83 KRiO.

Przede wszystkim należy podkreślić, że trafnie zauważył Łukasz Majchrzak, że w przypadku oświadczenia uznania dziecka, nie może być mowy o wadzie jaką jest pozorność. Wynika to bezpośrednio z jednostronnego charakteru uznania dziecka.
Jednakże należy zauważyć, że ten sam argument wyłącza stosowanie przepisów o podstępie do tegoż oświadczenia woli (tak też SN w powołanym wyżej wyroku). Przede wszystkim należy zauważyć, że w przypadku podstępu KC wymaga aby błąd wywołała:
1. druga strona (tu: czynność jednostronna, więc brak drugiej strony)
2. lub też by błąd wywołała osoba trzecia, ale strona (oczywiście druga w stosunku do osoby, która na wadę tą się powołuje) wiedziała o podstępie i nie zawiadomiła o nim drugie strony lub też by czynność w tym wypadku była nieodpłatna. Drugiej strony jak już to zostało powiedziane nie ma, więc nie można mówić o podstępie trzeciej osoby za wiedzą drugiej strony. W przypadku uznania nie można też mówić o czynności nieodpłatnej, gdyż czynnością odpłatną albo nieodpłatną może być tylko czynność przysparzająca, a więc czynność której zamierzonym przez składającego oświadczenie woli skutkiem jest przysporzenie korzyści majątkowej innej osobie (por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2000, str. 267-270). W wypadku uznania dziecka nie ma oczywiście mowy o dokonywaniu jakiegokolwiek przysporzenia jakiejkolwiek osobie – jej skutkiem jest powstanie stosunku rodzinnoprawnego, stosunku o charakterze niemajątkowym.
Należy także zauważyć, że w wypadku podstępu Kodeks cywilny expressis verbis dopuszcza istnienie tej wady oświadczenia woli, chociażby błąd nie był istotny jak również chociażby nie dotyczył treści czynności prawnej. Biorąc pod uwagę tą kwestię, należy skonstatować, że dopuszczenie tej wady oświadczenia woli w wypadku uznania dziecka, byłoby oczywiście sprzeczne z interesem dziecka.

Teraz należałoby się zastanowić, czy na gruncie art. 80 par. 1 KRiO można mówić o podziale wad oświadczenia woli na wady powodujące bezwględną nieważność oświadczenia woli i na wady powodujace jedynie wzruszalność. O ile rozróżnienie takie ma charakter doniosły na gruncie Kodeksu cywilnego, to w moim odczuciu, traci tą doniosłość w wypadku wad oświadczenia woli uznania dziecka. Cechą charakterystyczną wady powodującej bezwględną nieważność oświadczenia woli, jest brak możliwości jej konwalidacji (jak trafnie zauważył Łukasz Majchrzak), w szczególności przez upływ czasu, zaś KRiO w art. 80 par. 1, bez rozróżnienia wad oświadczenia woli, daje mężczyźnie, który uznał dziecko, jeden rok na uchylenie się od swego oświadczenia woli ze względu na jego wadę. Oczywiście, kwestia czy ów jeden rok odnosi się tylko do wad skutkujących względną nieważności (wzruszalnością) czy do wszystkich wad oświadczenia woli jest dość szeroko dyskutowana w doktrynie i orzecznictwie. Zwolennikiem pierwszej tezy jest w szczególności J. Winiarz (por. J. Winiarz, J. Gajda, op. cit., str. 181 i nast.). Jednakże moim zdaniem trafne jest tu orzeczenie Sądu Najwyższego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 października 1975 r., I CR 617/75, LEX nr 7760), w którym opowiedział się za stanowiskiem drugim, to znaczy, że KRiO w art. 80 nie rozróżnia wad oświadczenia woli na skutkujące bezwzględną i względną nieważnością. Za tą tezą przemawia moim zdaniem także ograniczenie w art. 80-83 oraz 86 KRiO kręgu osób, które mogą się powołać na wadę uznania dziecka, oraz sformalizowany tryb unieważnienia tegoż oświadczenia woli.

Na zakończenie warto także nadmienić, że zgodnie z linią orzeczniczą Sądu Najwyższego, podstawą powołania się na błąd nie może być rzeczywisty brak ojcostwa dziecka mężczyzny, który uznał dziecko, gdyż ów brak ojcostwa jest podstawą wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, nie zaś podstawą unieważnienia oświadczenia woli o uznaniu dziecka.